Време е да го промениме нашето сфаќање за тоа каде лежи стожерот на светската економска историја. Некои би тврделе дека потекнува од 1076 година, кога европската борба за инвеститура ја зацврсти идејата дека законот треба да ги ограничува дури и најмоќните, наместо да биде само алатка со која располагаат. Другиот важен настан се случи во 1450 година, со доаѓањето на Гутенберговата преносна машина за печатење, а ренесансата ги постави темелите на просветителството. Не треба да се заборави ни 1770 година, кога настапи Индустриската револуција.
Не може да се оспори важноста на тоа што претставуваат овие датуми. Но ја избрав 1870 година, бидејќи таа е уште поважна. Тоа е кога лабораторијата за индустриско истражување, модерната корпорација и целосната глобализација дојдоа на своето место. Тоа беа институциите што го дополнија технолошкиот напредок до точка на удвојување на големината на глобалната економија на секоја генерација, што практично е она што се случуваше од 1870 до 2010 година.
Тоа невидено темпо на технолошки напредок му даде на човештвото моќ конечно да го протера ѓаволот. Растот на населението повеќе не ги поништуваше придобивките од продуктивноста за светот да остане сиромашен. Иновациите во технологијата, методот и организацијата овозможија да се прошири економскиот колач за секој да има доволно. Тоа значеше дека владеењето повеќе нема да функционира првенствено како машина за вадење ресурси со која елитата би можела да зграпчи „доволно“ од недоволно големиот колач за себе. Наместо тоа, владата и политиката конечно можеа да се насочат кон создавање вистински човечки свет.
Технолошката траекторија по 1870 година брзо надмина сè што човештвото претходно замислуваше дека е неопходно за постигнување утопија. Бидејќи проблемот со подготовка на доволно голема економска пита беше решен, се чинеше дека тешкиот дел е завршен. Сè што требаше да направи човештвото беше да открие како да ја исече и потоа да ја вкуси питата, односно како да ја претвори нашата технолошка моќ во среќен, здрав и безбеден живот за сите. Овие проблеми требаше да се решат уште побрзо. Всушност, проблемите со сечење и дегустација на брзорастечката економска пита постојано нè мачат. За да разбереме зошто колективно не успеавме да го сфатиме правилно, би посочил на четворица мислители.
Првиот е економистот со австриско потекло Џозеф Шумпетер, кој објасни како модерната технологија генерира огромно богатство преку процес на „креативно уништување“. Технолошкиот и економски напредок бара старите индустрии, занимања и општествени модели редовно да се уништуваат за да се направи простор за нови креации. Овој процес несомнено може да биде болен. Но тоа е исто така причината зошто има повеќе технолошки промени од 1870 година отколку што имало помеѓу 6000 пр. н.е. и 1869 година.
Вториот мислител е Фридрих Енгелс, кој го разработи марксистичкиот модел на суперструктура на политичката економија (ова е, се разбира, рамката на Маркс, но верувам дека повеќе му должи на неговиот соработник). „Суперструктура“ го опишува целото општество, со неговите лични мрежи, социолошки модели и политички, културни и, најважно, економски институции. Колку и да се важни овие работи, сите тие се потпираат и мора да се усогласат со основната технолошка „основа“ на производството. Во секој момент од 1870 година, без разлика каков софтвер да користеше општеството за функционирање, неизбежно ќе застареше и ќе паднеше во рок од 50 години, поради промените во основниот хардвер, кои, пак, беа поттикнати од Шумпетеровото креативно уништување.
Третиот мислител е уште еден економист со австриско потекло, Фридрих фон Хајек. Неговиот величествен увид беше дека пазарната економија е незаменлив механизам за собирање иновации и мобилизирање на човечкиот мозок за да го направи светот побогат (под услов да се спроведуваат правата на сопственост). Но Хајек предупреди дека овие придобивки имаат ужасна цена: од пазарот не може да се очекува да обезбеди каква било форма на социјална правда. Тој силно веруваше дека секој обид да се управува или да се дотерува пазарот со такви цели не само што ќе пропадне туку и ќе ја поткопа способноста на пазарот да го прави она што го прави најдобро. Така, неговата доктрина изнесуваше: „Пазарот дава, пазарот одзема: благословено да е името на пазарот“. Сè друго би нѐ ставило на „патот кон крепосништвото“.
Конечно, унгарскиот економски антрополог Карл Полањи увидел дека визијата на Хајек за утопија дадена од пазарот е неодржлива поради тоа што е нечовечка. Луѓето сакаат да кажат како се користат ресурсите на нивното општество. Тие ќе бараат нивните приходи и на другите да достигнат некое минимално достоинствено ниво и ќе очекуваат одреден степен на стабилност. Луѓето имаат тенденција да се спротивстават на идејата дека нивниот модел на живот може самостојно да биде уништен од некој космополит без корен, кој максимално го искористува профитот на половина свет. Во добро или лошо, такви се луѓето. Ако правата на сопственост навистина се единствените права што се важни, политиката и општеството на крајот ќе се разидат.
Сите четири мислители ни овозможуваат да разбереме зошто не сме биле во можност да ја искористиме нашата технолошка моќ за да изградиме рамноправен и среќен свет. Но дијагнозата е, се разбира, само половина од битката (и веројатно помалку). Задачата на идните генерации е да сфатат како да станат добри во сечењето и вкусувањето на економската пита како што претходните генерации успеаја да ја направат голема.
Џеј Бредфорд Делонг
(Авторот е професор по економија на универзитетот „Беркли“ во Калифорнија и истражувач во Националното биро за економски истражувања)
