Анџела Агелер, американската амбасадорка во Северна Македонија, се најде во фокусот на јавноста не поради протоколарен крај на мандат, туку поради политичка одлука од Вашингтон. Американската амбасада потврди дека таа е меѓу дипломатите што ќе бидат повлечени, во пакет што медиумите го поврзаа со одлука на администрацијата на Доналд Трамп да отповика речиси 30 амбасадори, најголем дел кариерни дипломати, именувани од претходната администрација. Во Скопје, оваа вест доаѓа по период во кој Агелер стана редок тип амбасадор: видливо присутна, директна во речникот и подготвена да ја именува суштината на проблемите што домашната политика ги остави да се влечат со години.
Анализира: Леон БАКРАЧЕСКИ
Професионалниот профил на Агелер е типичен за високиот кариерен слој на американската дипломатија. Белата куќа ја испрати нејзината номинација до Сенатот во мај 2022 година, а Сенатот ја потврди со гласовна постапка во август истата година. Во сенатските сослушувања, таа ја постави агендата што подоцна ќе ја повторува и во Скопје: борба против корупцијата, владеење на правото, подобрување на инвестициската клима, енергетска безбедност и отпорност на малигни надворешни влијанија, со експлицитно именување на Русија и Кина. Тоа не остана на хартија. Во следните години, речникот од сослушувањето се пресели во секојдневната домашна политика.
Мандатот ѝ падна во време на три паралелни кризи што ја глодаат државата одвнатре: заглавен европски пат, ерозија на правосудството и нервозна геополитика на Балканот по руската инвазија врз Украина. Агелер, во суштина, беше амбасадорка на „условите“: нема реформи без политичка цена, нема европска интеграција без внатрешни пресврти, нема кредибилитет без санкционирање на корупцијата.
Во периодот кога СДСМ ја предводеше владата, Агелер настапуваше со пораки што на моменти звучеа како јавен притисок за процес кој официјално е „домашна работа“. Во јануари 2023 година, јавно порача дека уставните измени треба да се усвојат за државата да се придвижи напред и дека пратениците треба да гласаат „за напредокот“. Во исто време, не ја романтизираше правната држава: во интервјуа и јавни настапи зборуваше за политичко влијание и притисоци врз судството, а тезата дека реформите се мерат по исход, не по проекти, ја кристализираше со реченица што подоцна ќе стане домашна политичка муниција: дека во судството се вложувале огромни средства, а „повратот“ не е видлив.
Потоа, американските санкции и „црните листи“ почнаа да ја обликуваат јавната дебата повеќе од домашните институции. По случајот со струшкиот градоначалник Рамиз Мерко, Агелер порача дека граѓаните „заслужуваат интегритет“ од јавните функционери и систем што ќе бара одговорност, дополнувајќи дека повикувањето на одговорност ќе важи „без разлика на позицијата или партијата“. Овој настап беше и порака до институциите и тест за нив: дали ќе реагираат на надворешен сигнал или ќе се обидат да го „преваруваат“ со формални процедури.
Во 2024 година, пред изборите, амбасадорката ја засили линијата за независно судство и изборен интегритет. Пораките дека притисоците врз судската власт мора да престанат беа формулирани без дипломатски вишок. Во исто време, во медиумски настапи предупредуваше на ризици од странско мешање и дезинформации, ставајќи ја државата во поширок регионален контекст во кој изборите се таргет за влијанија, не само за домашни манипулации.
Со смената на власта и доаѓањето на ВМРО-ДПМНЕ, нејзиниот јавен профил не се смири; напротив, се заостри во две чувствителни точки: уставното име и темата за „преговарање одново“ со соседите и ЕУ. По инаугурацијата на претседателката Гордана Сиљановска-Давкова, Агелер јавно оцени дека во Вашингтон има „разочараност“ поради тоа што претседателката не го користела уставното име. Во домашниот политички јазик, ова беше доживеано како директно мешање; во дипломатскиот јазик, тоа беше сигнал дека прашањата што се сметаат за завршени во меѓународниот договорен поредок нема да бидат оставени на „внатрешна интерпретација“.
Истата логика се виде и во ставот за односите со Бугарија и условите за ЕУ. Во интервјуа, Агелер повторуваше дека не гледа простор за „преговарање одново“ и дека патот е во исполнување на веќе поставените рамки, а не во нови политички кругови што го трошат времето на државата. Кога властите во Скопје испраќаа пораки дека бараат „подобри позиции“ или „поинаков третман“, одговорот од амбасадата беше студен: реформите се нужни „без оглед“ на тоа дали формално се отворени поглавјата и дали процесот е заглавен.
Во овој период, Агелер продолжи да ја користи алатката што во Македонија најсилно одекнува: санкционирање и именување. По американската одлука да додаде високи функционери на листи поради сомнежи за „значајна корупција“, таа одбиваше да коментира детали за домашните истраги, со образложение дека не е дел од внатрешните истражни процеси. Но политичкиот ефект беше веќе произведен: надворешната оценка дека корупцијата се врзува со „поткопување на судски процеси“ ги враќаше домашните институции во позиција на одбрана, наместо на иницијатива.
Контроверзиите околу Агелер не се од типот „скандал“ во класична смисла, туку од типот „граница“. За едни, нејзината директност беше неопходен шок-третман во земја во која корупцијата одамна се нормализира како стил на управување. За други, тоа беше прекршување на невидливата линија меѓу партнерство и политичко туторство. Кога зборуваше за „корозивен капитал“ и за малигни влијанија, нејзините пораки беа читани и како геополитички аларм и како домашна политичка алатка што различни актери ја користеа за да ги легитимираат сопствените позиции.
Одлуката за нејзино отповикување, пак, ја отвори сосема друга тема: дали Скопје губи амбасадорка што со години се обидуваше да наметне мерливи стандарди, или добива пауза од дипломатски притисок што домашните елити го доживуваа како непријатен? Американската надворешна политика по правило е поинертна од персоналните смени, но начинот на повлекување на кариерни дипломати испраќа сигнал за стилот што ќе доминира: помалку „јавни лекции“, повеќе транзакциски приоритети, или обратно – уште поостар политички тон.
Во македонскиот случај, траекторијата на Агелер останува запишана преку неколку препознатливи линии: тврд став за уставното име, инсистирање дека уставните измени се политичка обврска ако државата сака ЕУ, и константно повторување дека судството мора да се ослободи од притисоци ако институциите сакаат доверба. На крајот од мандатот, нејзините пораки повеќе личат на инвентар на нереализирани реформи отколку на дипломатски поздрав. Тоа, во суштина, е и портретот на земјата во која работеше.
